Over St. Antonius, het lengen der dagen en hanengekraai

“Driekeuninge eine haneschrei, St. Teunis ein oor, Leechtemis twieë, en dan telle we neet mieë” 

Een mooi oud Limburgs gezegde over het lengen van de dagen: 

• Driekoningen 6 januari: een hanenkraai of hanenschrede? 
• St Antonius 17 januari: 1 uur
• Maria Lichtmis; 2 februari: 2 uur
• En dan tellen we niet meer

Laten we dit gezegde eens aan een nader onderzoek onderwerpen:

Klopt het gezegde wel, wat heeft die haan ermee te maken en hoe goed was het gehoor van de bedenker?

Zonnewende

Het beginmoment van het gezegde zou de kortste dag moeten zijn: de zonnewende op 21 december. We zullen later zien dat dat dit iets ingewikkelder ligt.

Haneschrei

Om te beginnen moeten we vaststellen dat de hanenkraai hier als tijdseenheid wordt gebruikt: het gekraai van een haan zou je 1 kwartier gaans ver moeten kunnen horen. Als hier een schrede van een haan bedoeld zou zijn is een kwartier wel erg lang. Ook een haan die in het dialect een hen “treutj” is lastig te vertalen naar een tijdseenheid van omstreeks een kwartier; meestal duurt dit geen kwartier.

Als je er over nadenkt een uiterst curieuze eenheid; Geluid van haan –> gehoor mens –> wandelsnelheid mens –> tijd.

Leechtemis

Maria Lichtmis is ook geen toevallig einde van dit gezegde.  Dit feest valt behalve 40 dagen na Kerstmis ook midden tussen de kortste dag en het begin van de astronomische lente.  Het is daarmee ook een voortzetting van voorchristelijke feestdagen zoals het Keltische Imbolc.

Zonsopkomst en ondergang

In de tabel hieronder zijn de zonsopkomst en ondergang in Stramproy van de verschillende data in dit gezegde in een tabel gezet.

Eerste conclusie: Als we naar het lengen van de dagen kijken in bovenstaande tabel lijkt er weinig te kloppen van het gezegde.

Mogelijk dat de bedenker ervan alleen naar de zonsondergangen gekeken heeft en deze verschiltijden heeft verdubbeld voor de bijdrage van de zonsopkomst.

Tweede conclusie: Als de zonsondergang verschillen worden verdubbeld zijn de tijden in het gezegde verklaarbaar maar niet correct.
Daarnaast zou iemand een zeer goed gehoor moeten hebben om een haan op een afstand van 28 minuten gaans te horen kraaien; of zouden hanen vroeger harder gekraaid hebben of liep men gewoon veel langzamer?

We zouden nog een niveau dieper in deze materie kunnen duiken waarbij we rekening houden dat de baan van de aarde om de zon een ellips is en geen cirkel. Als gevolg hiervan begint de herfst meestal op 22 of 23 september ipv de 21e. Ook valt hierdoor het laatste moment dat de zon ’s ochtends opkomt niet samen met het vroegste moment dat de zon ondergaat. Het verschil tussen deze 2 momenten is maar liefst 18 dagen. Dit verklaart ook de verschiltijden in de zonsopkomsten en ondergangen in de eerste tabel hierboven. Maar ook dan komen niet veel dichter bij de 1 en 2 uur die in het gezegde genoemd worden.